Opis zagadnienia

Korzystanie z usług i dóbr oferowanych publicznie jest nieodłączną częścią naszego codziennego życia. Wiele z tych usług jest nam niezbędnych do tego, aby prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie. Co więcej, niektóre z usług czy dóbr są nam po prostu niezbędne do życia. Do szeroko pojętych usług, z których korzystamy na co dzień możemy zaliczyć na przykład usługi transportowe, usługi restauracyjno - żywieniowe, zakupy w sklepie, usługi mieszkaniowe, ubezpieczeniowe, bankowe lub usługi kulturalno-sportowe (kino, teatr, możliwość korzystania z urządzeń sportowych). Dobra, czy też towary, których nabywanie jest nam niezbędne lub konieczne do normalnego funkcjonowania w społeczeństwie to na przykład energia elektryczna, gaz, odzież, czy żywność. Ważnym aspektem codziennego życia, szczególnie ważnym dla osób z niepełnosprawnościami jest to, czy dany budynek lub miejsce, w którym świadczona jest dana usługa, czy też sprzedawany jest dany towar jest dostępne, tzn. czy nie ma barier architektonicznych uniemożliwiających wejście lub wjazd.

Niestety, niejednokrotnie zdarza się, że dostęp do tych usług lub dóbr jest w praktyce uniemożliwiany dla konkretnych osób, które charakteryzują się konkretnymi cechami, np. konkretną płcią, rasą czy pochodzeniem etnicznym, niepełnosprawnością czy też wiekiem. Niejednokrotnie, utrudnienia te są efektem zaniedbań lub braku wyobraźni tych, którzy dane usługi lub towary udostępniają lub oferują. Często zdarza się także, że ograniczenia te wprowadzane są celowo, a motywowane są uprzedzeniami, czy też niechęcią wobec konkretnych grup społecznych.

Ustawa o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (dalej: Ustawa antydyskryminacyjna)

Należy pamiętać, że zarówno zgodnie z prawem Unii Europejskiej, jak i od niedawna prawem polskim, zachowania polegające na uniemożliwieniu komuś, z uwagi na jego przynależność do konkretnej grupy społecznej, skorzystania z usługi, która oferowana jest publicznie, lub nabycia jakiegoś dobra lub towaru sprzedawanego publicznie, jest bezprawnym nierównym traktowaniem i jako takie może być zakwalifikowane jako dyskryminacja.

Przepisy, które zabraniają nierównego traktowania w dostępie do dóbr i usług zawarte są głównie w tzw. ustawie antydyskryminacyjnej. Ustawa ta weszła w życia z dniem 1 stycznia 2011 r. i reguluje właśnie między innymi kwestie zakazu dyskryminacji w obszarze dostępu do dóbr i usług. Niestety, ustawa wprowadziła bardzo ograniczony zakres zastosowania jej przepisów jeśli chodzi o to, kto może powoływać się na zakaz dyskryminacji w tej dziedzinie (zakres podmiotowy). Zgodnie bowiem z regulacjami zawartymi w art. 6 niniejszej ustawy: „Zakazuje się nierównego traktowania osób fizycznych ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne lub narodowość w zakresie dostępu i warunków korzystania z zabezpieczenia społecznego, usług, w tym usług mieszkaniowych, rzeczy oraz nabywania praw lub energii, jeżeli są one oferowane publicznie”.

Przepis ten oznacza więc, że jeśli ktoś, kto na co dzień zajmuje się w ramach swojej działalności sprzedażą jakiegoś towaru lub dobra, lub odpłatnym świadczeniem konkretnych usług, nie może odmówić sprzedaży lub udostępnienia towaru lub usługi, z uwagi na płeć, narodowość, rasę czy pochodzenie etniczne klienta/klientki. Odmowa taka będzie stanowić zakazaną prawem dyskryminację, a osoba która doznała takiego nierównego traktowania będzie mogła skorzystać ze środków prawnych i dochodzić odszkodowania.

Dyskryminacja w dostępie do dóbr i usług może mieć następujące formy:

Dyskryminacja bezpośrednia – sytuacja, w której osoba fizyczna, np. ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowana mniej korzystnie niż jest, była lub byłaby traktowana inna osoba w porównywalnej sytuacji. Oznacza to, że jedynym wyróżnikiem nierównego traktowania w dostępie do danego dobra lub usługi jest któraś z ww. cech prawnie chronionych.

Dyskryminacja pośrednia - sytuacja, w której dla osoby fizycznej ze względu na np. płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje lub szczególnie niekorzystna dla niej sytuacja w dostępie do danego dobra lub usługi, chyba że postanowienie, kryterium lub działanie jest obiektywnie uzasadnione ze względu na zgodny z prawem cel, który ma być osiągnięty, a środki służące osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne.

Molestowanie - to każde niepożądane zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności osoby fizycznej i stworzenie wobec niej zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery.

Zachęcanie do dyskryminacji – sytuacja, w której istnieje relacja władzy i osoba posiadająca możliwości wpływania na zachowania innych, zachęca do naruszania zasady równego traktowania w dostępie do dóbr i usług.

Ciężar dowodu

Ponadto, Ustawa antydyskryminacyjna zawiera tzw. przeniesiony ciężar dowodu. Oznacza to, że osoba, która stawia zarzut dyskryminacji, będzie musiała jedynie uprawdopodobnić fakt naruszenia zasady równego traktowania, a gdy to uczyni, podmiot, któremu zarzucono naruszenie zasady równego traktowania, będzie zobowiązany wykazać, że nie dopuścił się jej naruszenia. Obowiązek uprawdopodobnienia to znacznie mniej niż obowiązek udowodnienia. Uprawdopodobnienie w praktyce może polegać na przedstawieniu wiarygodnej wersji wydarzeń, podczas gdy udowodnienie musiałoby polegać np. na przedstawieniu świadków zdarzenia.

Odszkodowanie

Ofiara nierównego traktowania, może domagać się od podmiotu odpowiedzialnego za gorsze traktowanie odszkodowania, które sąd orzeka w oparciu o przepisy Kodeksu cywilnego. Art. 363 k.p.c. stanowi, że naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego, przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej.

Zakaz działań odwetowych

Ustawa antydyskryminacyjna wprowadza ochronę przed tzw. działaniami odwetowymi. Skorzystanie z uprawnień przysługujących z tytułu naruszenia zasady równego traktowania nie może być podstawą niekorzystnego traktowania, a także nie może powodować jakichkolwiek negatywnych konsekwencji wobec tego, kto z nich skorzystał. Ochrona ta dotyczy również osób, które w jakiejkolwiek formie udzieliły wsparcia korzystającemu z uprawnień przysługujących z tytułu naruszenia zasady równego traktowania.

Działania wyrównawcze

Ustawa przewiduje możliwość podejmowania tzw. działań wyrównawczych. Działania te podejmuje się w sytuacji, w której na skutek gorszego położenia jakiejś grupy społecznej, podejmowane są specjalne środki celem wzmocnienia tej grupy lub po prostu ułatwienia jej dostępu do jakiegoś dobra lub usługi. Takie działania są zgodne z prawem, nie stanowią dyskryminacji „większości”, gdyż służą wyrównaniu poziomu życia grupy dyskryminowanej. Takie działania jednak muszą być stosowane ostrożnie i tylko na określony czas.